reproduction in angiosperms plants,

एंजियोस्पर्म्समध्ये पुनरुत्पादन 

द पुनरुत्पादन हे सर्व सजीवांचे महत्त्वपूर्ण वैशिष्ट्य आहे. तसेसे सर्व सजीवांमध्ये पुनरुत्पादनाची शक्ती असते, म्हणजेच त्यांच्या स्वतःच्या प्रकारच्या नवीन संततींचे उत्पादन.

• पुनरुत्पादन :

द जिवंत प्राण्यांद्वारे स्वत, च्या प्रकारचे लहान मुले (संतती) तयार करतात, त्याच प्रक्रियेस पुनरुत्पादन (reproduction) असे  म्हणतात",

• पुनरुत्पादनाचे महत्त्व :

१. प्रजाती चालू ठेवण्यासाठी व राखण्यासाठी ही एक आवश्यक प्रक्रिया आहे.

२. जीवाची संख्या वाढविण्यात मदत होते.

3. हे उत्क्रांतीच्या प्रक्रियेस समर्थन देते.

4. Parents रूग्णांशी. हे पालकांकडून संततीमध्ये विशिष्ट वंशानुगत वर्ण प्रसारित करते.

पुनरुत्पादनाच्या अनेक पद्धती आहेत, ज्या प्रजातींमधून प्रजातींमध्ये भिन्न असतात. म्हणजेच खालच्या जीवांमध्ये, पेशींच्या विभाजनाद्वारे किंवा होतकरू होत असताना उच्च जीवांमध्ये ते गेमेट्स तयार होण्याने होते.

• पुनरुत्पादनाचे प्रकार :

या फुलांच्या रोपे किंवा अँजिओस्पर्म्समध्ये पुनरुत्पादनाच्या अनेक पद्धती आहेत, ज्यास असेंक्सुअल किंवा वनस्पतिवत् होणारी किंवा लैंगिक संबंधी किंवा लैंगिक म्हणून दोन मुख्य प्रकारांमध्ये विस्तृतपणे व्यवस्था केली जाऊ शकते.

1. अलौकिक किंवा वनस्पतिजन्य पुनरुत्पादन: 

या  अलैंगिक किंवा वनस्पतिवत् होणारी बाह्यवृद्धी पुनरुत्पादनात, लैंगिक अवयव आणि गेमेट्स गुंतलेले नसतात आणि पुनरुत्पादन सोमिक (शरीर) पेशींच्या माइटोटिक भागाद्वारे होते:

2. लैंगिक पुनरुत्पादन:

या लैंगिक पुनरुत्पादनात, नर आणि मादी लैंगिक अवयव अनुक्रमे पुंकेसर आणि कार्पेल विकसित होतात, ते नर व मादी गेमेट तयार करतात, ज्याला संमिश्रित केले जाते, नवीन वनस्पतीला जन्म देण्यासाठी.

• अँजिओस्पर्म्समध्ये भाजीपाला पुनरुत्पादन: 

या पुनरुत्पादनाचा प्रकार ज्यामध्ये मूळ, स्टेम आणि पाने यासारख्या वनस्पतींच्या शरीराच्या भाजीपालापासून नवीन व्यक्ती तयार केल्या जातात याला वनस्पतिजन्य पुनरुत्पादन म्हणतात.

या पद्धतीत नवीन रोपाचे उत्पादन लैंगिक अवयव किंवा गेमेट्स तयार न करता आणि गर्भधारणा न करता घडते. मूळ वनस्पतीचा कोणताही सोमाटिक किंवा वनस्पतिवत् होणारा भाग नवीन वनस्पतीस जन्म देऊ शकतो.

या वनस्पतिवत् होणारी बाह्यवृद्धी पुनरुत्पादनाने निर्मीत नवीन वनस्पतीमध्ये पालकांची तशीच वैशिष्ट्ये आहेत.

बियाणाच्या जागी झाडाच्या प्रसारासाठी वापरल्या जाणार्‍या वनस्पती भागास प्रोप्यूट असे म्हणतात. प्रसार नवीन वनस्पतीमध्ये वाढण्यास सक्षम आहेत.

केजी, अननस, ऊस इत्यादी काही अँजिओस्पर्म्समध्ये पुनरुत्पादनाची ही एक पद्धत आहे. तथापि, या प्रकारच्या पुनरुत्पादनासाठी वनस्पतिवत् होणारा भाग (प्रसार) असावा,

अ)काही नवीन वनस्पतीच्या लवकर वाढीसाठी पुरेसे साठलेले अन्न

ब) आणि अंकुरांचा वाढणारा बिंदू

• वनस्पतिवत् होणारी बाह्यवृद्धी पुनरुत्पादनाचे प्रकार:

या वनस्पतिवत् होणारी बाह्यवृद्धी पुनरुत्पादनाच्या पद्धती दोन प्रकारात विभागली जाऊ शकतात,

1. नैसर्गिक पद्धती (natural methods)

2. कृत्रिम पद्धती (artificial method)

1. वनस्पतिवत् होणारी बाह्यवृद्धी पुनरुत्पादनाच्या नैसर्गिक पद्धती:

काही  अँजिओस्पर्म्समध्ये (angiosperms)   पुनरुत्पादनाची ही एक अतिशय सामान्य पद्धत आहे. यामध्ये झाडाचा एक भाग मूळ, स्टेम किंवा पाने मूळ वनस्पतीपासून अलिप्त राहतो आणि नंतर योग्य भाग पर्यावरणाच्या परिस्थितीत हळूहळू नवीन स्वतंत्र वनस्पतीमध्ये विकसित होतो.

व अशा अनेक पद्धती आहेत ज्यात विविध वनस्पतिवत् होणारे भाग वापरून प्रजनन होते.

अ) मुळांद्वारे भाजीपाला पुनरुत्पादन:

या   काही वनस्पतींमध्ये गोड बटाटा, पेरू, व डालबेरिया सिसू, डहलिया इत्यादी मुळे त्यांच्यावर साहसी कळ्या विकसित करतात, यशा कळ्या योग्य परिस्थितीत वाढतात आणि नवीन वनस्पती तयार करतात.

कंदयुक्त मुळे (रूट कंद):

१।  हे गोड बटाटामध्ये आढळते, जेथे कंदयुक्त रूट अन्न सामग्रीच्या साठवणुकीसाठी अ‍ॅडव्हेंटीव्हियस रूटमध्ये बदल केली जाते.

२। या धाडसी मुळे चालू असलेल्या स्टेमच्या नोड्समधून वाढतात, ही मुळे सूजतात आणि मोठ्या प्रमाणात अन्न (रूट कंद) साठवतात,

जे खाण्यायोग्य आहेत

३। कंदयुक्त मुळेदेखील साहसी कळ्या तयार करतात, ज्या जमिनीच्या वरच्या पाने वर पाने आणि त्यांच्या तळांवर साहसी मुळांमध्ये वाढतात, जेव्हा अशा वाढत्या साहसी कळ्या वेगळ्या केल्या जातात आणि मातीमध्ये लागवड करतात तेव्हा ती नवीन वनस्पतीला जन्म देते.

ब) स्टेमद्वारे भाजीपाला पुनरुत्पादन:

या बर्‍याच वनस्पतींमध्ये सुधारित स्टेम देखील वनस्पतिजन्य पुनरुत्पादन करतात. असू शकते

1. स्टेम कंद (stem tuber):

Fig. stem tuber

हे बटाटा (सोलॅनम ट्यूबरोसम) मध्ये आढळते. बटाटा अन्नधान्याच्या साठवण आणि वनस्पतिजन्य पुनरुत्पादनासाठी स्टेमची भूमिगत बदल आहे.

स्टेम कंद हे स्टेमच्या भूमिगत भागाच्या शाखांच्या टीपा आहेत, जे अन्न साठवल्यामुळे सूजतात. प्रत्येक कंदात बरेच 'eyes' असतात ज्यात खवलेयुक्त पाने आणि एक किंवा अधिक कळ्या असलेल्या गाठींचे प्रतिनिधित्व होते. जेव्हा डोळे असलेल्या बटाटा कंदचा भाग मातीमध्ये ठेवला जातो तर एक कळी नवीन बटाटा (potato)वनस्पतीमध्ये वाढते.

2. धावपटू (Runner)

Fig. Runner

हे सायनोडॉन (लॉन गवत) ऑक्सलिस इ. मध्ये आढळते.

हे वनस्पतिजन्य पुनरुत्पादनासाठी सब-एरियल मॉडिफिकेशन ओएस स्टेम आहे. धावणारे हे स्टेमच्या कमकुवत, बाजूकडील शाखा आहेत, जे सर्व दिशेने मातीच्या पृष्ठभागावर क्षैतिज वाढतात. 

धावपटूंकडे नोड्स आणि इंटर्नोड्स आहेत. नोड्समध्ये अक्षीय कळ्या आणि स्केल पाने असतात. नोडवर, illaक्झिलरी कळ्या नवीन एरियल शूट बनवतात आणि अ‍ॅडव्हेंटिटिया मूळ असतात. अशा प्रकारे अनेक झाडे धावपटूंनी एकत्र जोडल्या आहेत. जर धावपटूने पालकांच्या वनस्पतीपासून वेगळे केले तर ते स्वतंत्र वनस्पती म्हणून वाढते.

क) पानाद्वारे भाजीपाला पुनरुत्पादन:

Fig. Vegetative reproduction by leaf

ए। व काही वनस्पतींमध्ये, पालेभाज्या अंकुरांच्या साहसीची एक पंक्ती मार्जिनमधून तयार केली जाते, प्रत्येक शिरकाच्या शेवटी असते.

बी।  जर अशा साहसी कळ्या वेगळ्या झाल्या तर त्या नवीन वनस्पतीमध्ये विकसित होतात. उदा. कलांचो, बेगोनिया, स्ट्रेप्टोकारपस इ.

डी। ब्रायोफिलममध्ये साहसी कळ्या पानांच्या सीमांत आढळतात. जेव्हा झाडाला पाने जोडली जातात तेव्हा गुळ्या सुप्त राहतात. परंतु जेव्हा पाने झाडापासून विभक्त होतात आणि ओलसर मातीवर ठेवतात तेव्हा साहसी कळ्या नवीन वनस्पती विकसित करतात.

२. वनस्पतिवत् होणार्‍या पुनरुत्पादनाच्या कृत्रिम पद्धती (बागायती पद्धती):

A) गार्डनर्स आणि फलोत्पादक वनस्पतींच्या पुनरुत्पादनाची कृत्रिम पद्धत वापरतात कारण नवीन वनस्पतींचे द्रुत उत्पादन केले जाऊ शकते आणि दोन भिन्न वनस्पतींचे चांगले गुण या पद्धतींसह एकत्र केले जाऊ शकतात.

B) वनस्पतिवत् होणारी बाह्यवृद्धी पुनरुत्पादनाने उत्पादित केली जातात तेव्हा, ते त्यांच्या रुग्णांच्या अचूक प्रती असतात, कारण अनुवांशिक सामग्री समान असते. एकाच वनस्पतीपासून वाढवलेल्या अशा अनुवांशिकदृष्ट्या एकसारख्या लोकसंख्येस क्लोन म्हणतात.

C) पुनरुत्पादनाची कृत्रिम पद्धत उत्कृष्ट आहे कारण आर्थिकदृष्ट्या महत्त्वपूर्ण वनस्पती कमीतकमी लक्ष देऊन कमी कालावधीत तयार केल्या जाऊ शकतात. वनस्पतिवत् होणारी बाह्यवृद्धी पुनरुत्पादनाच्या काही सामान्य आणि महत्त्वपूर्ण कृत्रिम पद्धती म्हणजे कटिंग, होतकरू, कलम इ.

अ) कटिंग-Cutting

1.या कृत्रिम वनस्पतिजन्य पुनरुत्पादनाची एक सामान्य पद्धत आहे. मूळ, कांड किंवा पानांचा वेगळा भाग कापण्यासाठी वापरला जातो. ऊस, गुलाब, लिंबूवर्गीय, द्राक्षे इत्यादी वनस्पतींमध्ये स्टेम कटिंगचा वापर केला जातो.

2. हे एक शाखा घेतली जाते आणि ती ओलसर मातीत टाकली जाते. खालचा नोड जमिनीत ठेवला जातो. शाखेतून साहसी मुळे तयार होतात आणि हळूहळू नवीन वनस्पती तयार होते.

3.  कापून रोपे लावण्यासाठी वसंत तु हा सर्वोत्तम हंगाम आहे.

 साहसी मुळांच्या द्रुत निर्मितीसाठी, स्टेम कटिंग्जच्या खालच्या टोकापर्यंत पातळ प्रमाणात आयएए (इंडोली एसिटिक यासिड), आयबीए (इंडोल बुटेरिक acidसिड), एनएए (नेफथलीन thaसिटिक एसिड) सारख्या विशेष वाढीची हार्मोन्स लागू केली जातात.

4.  ऊस, लिंबूवर्गीय, गुलाब, द्राक्षे, चीन गुलाब, चहा, कॉफी, कोकोआ इत्यादींचा प्रसार करण्यासाठी स्टेम कटिंग्जचा वापर केला जातो.

लिंबूवर्गीय, चिंच, ब्लॅकबेरी इत्यादींचा प्रसार करण्यासाठी रूट कटिंग्जचा वापर केला जातो.

बी) कलम ( Grafting)

A)  ग्राफ्टिंग ही एक अशी कला आहे ज्यामध्ये एकत्रितपणे एकत्र वाढण्यासाठी समान किंवा भिन्न वनस्पतींच्या दोन कट पृष्ठभाग ठेवल्या जातात.

B)  ज्या झाडावर कलमी केली जाते त्याला स्टॉक म्हणतात आणि वनस्पती ज्या भागावर साठा घातला जातो त्याला स्कियान किंवा कलम असे म्हणतात.

C)  ग्राफ्टिंग विशिष्ट वर्ण जसे की जोम (उत्पादकता), रोग प्रतिकार इत्यादी स्टॉकमधून स्किओनमध्ये हस्तांतरित करण्यासाठी केले जाते. ही पात्रे कधीकधी बियांद्वारे संततीमध्ये हस्तांतरित करणे कठीण असतात. 

D)  जलद परिणामासाठी अनेकदा कलम तयार केले जातात. उदा. बियाणे तयार झाल्यावर फळांना 8 ते 10 yr वर्ष लागतात आणि कलमातून विकसित झाल्यावर केवळ 2 ते 3 yr वर्ष लागतात.

E)  कलम तयार करण्याचा सर्वोत्तम हंगाम म्हणजे फेब्रुवारी ते जून हा झाडांचा वाढणारा हंगाम आहे.

कलम करण्याच्या तंत्रात, स्टॉकमध्ये सामान्यत: मजबूत रूट सिस्टम असते तर स्कॅनोमध्ये विविध प्रकारची फुले, फळे इत्यादी असतात, 

F)  परंतु मूळ प्रणाली कमकुवत असते. स्टॉक आणि स्किओनला दिलेल्या कटच्या आकारानुसार कलम लावण्याच्या वेगवेगळ्या पद्धती आहेत, परंतु त्यामागील तत्त्व समान आहे म्हणजेच युनियनसाठी स्टॉक आणि स्किओनचा कॅम्बिया एकत्र आणणे.

जीभ किंवा चाबूक कलम- tongue or whip grafting 

या पद्धतीत, स्टॉक आणि स्किओन जवळजवळ समान व्यास आहेत. दोघांनाही तिरकस कट दिला जातो त्यानंतर प्रत्येकामध्ये जीभ कापण्यासाठी खाच दिली जाते.

या स्टॉकमध्ये स्किओन घातला जातो जेणेकरुन दोघांचे कॅम्बियल (cambia) क्षेता एकमेकांशी जास्तीत जास्त संपर्कात असावे. उघडलेल्या भागांना कलम मेण घालून लेप करावयाचे आहेत.

पाचर घालून घट्ट बसवणे ग्राफ्टिंग (wedge grafting):

  या पद्धतीत, स्टॉक आणि स्किओन जवळजवळ समान व्यास आहेत. यामध्ये 'V' आकाराचा कट साठाला दिला जातो आणि कुत्रासारखे कुत्रासारखे कापले जाते. दोघेही एकत्र बसवले आहेत आणि घट्ट बांधले आहेत आणि जखमेवर कलम मेणाने सील केले आहे.

Fig. crown grafting

किरीट कलम (crown grafting)

  या पद्धतीत, स्टॉकचा व्यास स्किओनच्या तुलनेत बर्‍याच वेळा जास्त आहे. बर्‍याच स्कॅनची नोंद एकाच स्टॉकवर केली जाऊ शकते. 5 ते 10 सें.मी. ची एक फाट स्टॉकमध्ये लाँग तयार केले जाते आणि कुजून रुपांतर झालेले लहान वंशज एक पाचर घालून घट्ट बसवणे प्रमाणे कट आहे.

 त्यानंतर स्किओन स्लिटमध्ये घातला जातो आणि स्लिट पॉलिथीन टेपने झाकलेला असतो आणि कलमी मेणाने सील केला जातो.

सी) होतकरू- budding 

Fig. budding

 नवोदित मध्ये, स्किओनमध्ये अखंड कँबियम असलेली सालच्या लहान भागासह कळी असते. स्टॉकच्या छालमध्ये बनवलेल्या लहान 'T' आकाराच्या स्लिटमध्ये अंकुर किंवा कुत्रा घातला जातो. अंकुर आणि स्टॉक घट्ट एकत्र बांधलेले आहेत परंतु अंकुर भाग हवेत बाहेर उरला पाहिजे.

हे बहुतेक अंकुर कलम करणे पावसाळ्यामध्ये केले जाते आणि अंकुर कोरडे होऊ देत नाही. या कालावधीत स्टॉकच्या साइड शूट्स वाढण्यास परवानगी नाही आणि वेळोवेळी काढली जाते. सुमारे 3 ते 5 wk आठवड्यांत, कळ्या नवीन वनस्पतीमध्ये वाढू लागतात.

या नवशिक्या बहुधा गुलाब, सफरचंद, सुदंर आकर्षक मुलगी इत्यादीमध्ये वापरल्या जातात.

• वनस्पतीजन्य पुनरुत्पादनाचे महत्त्व:

A) रोपे, जी बियाणे तयार करीत नाहीत, केवळ वनस्पतिजन्य पुनरुत्पादनाद्वारे पुनरुत्पादित करतात.

B) विविधतेची वांछनीय अक्षरे अनिश्चित काळासाठी राखली जाऊ शकतात.

C) दीर्घकाळापर्यंत बियाण्यांच्या सुप्तपणा, कमकुवत व्यवहार्यता असलेल्या वनस्पतींचा वनस्पतिविकास वाढविला जातो.

D)  ही प्रचाराची एक स्वस्त आणि जलद पद्धत आहे.

E) अनुवांशिकदृष्ट्या तत्सम वनस्पती मिळू शकतात.

F)  हे इष्ट वर्ण असलेल्या उत्कृष्ट वनस्पतींच्या वाढीसाठी वापरले जाते.

G) एकाच वनस्पतीमधून बर्‍याच वनस्पती तयार केल्या जाऊ शकतात.

H) वनस्पतिवत् होणारी वनस्पती लैंगिक पद्धतींपेक्षा पूर्वीचे फळ देतात.

• वनस्पतिवत् होणारी बाह्यवृद्धी पुनरुत्पादनाचे तोटे:

1. वनस्पतिवत् होणारी वनस्पतींमध्ये फरक दिसून येत नाही.

२. ठिकाणी जास्तीत जास्त पांगळे नसल्याने त्यामध्ये जास्त गर्दीचा समावेश आहे.

3.  नवीन वर्ण ओळखले जाऊ शकत नाहीत.

4. आजार असलेले पालक हा रोग थेट संततीमध्ये हस्तांतरित करतात.

5.  बियाण्यांऐवजी भाजीपालाचे अवयव जास्त काळ साठवले जाऊ शकत नाहीत.